در دنیای امروز، مسائل اجتماعی از جمله فقر، بیکاری، آلودگی محیط‌زیست، تبعیض و نابرابری، نیازمند راه‌حل‌هایی هوشمندانه و نوآورانه هستند. در این میان، استارتاپ‌های اجتماعی به عنوان کسب‌وکارهایی که با هدف حل مشکلات اجتماعی و در عین حال پایداری اقتصادی فعالیت می‌کنند، نقش مهمی ایفا می‌کنند. در ایران نیز با توجه به چالش‌های اجتماعی خاص خود، استارتاپ‌های اجتماعی در حال رشد هستند و با استفاده از فناوری، مدل‌های نوین کسب‌وکار و رویکرد انسان‌محور، تلاش می‌کنند تا تأثیر مثبتی در جامعه بگذارند. این مقاله به بررسی جایگاه استارتاپ‌های اجتماعی در ایران، فرصت‌ها و چالش‌های آن‌ها، نقش نوآوری در موفقیت آن‌ها و نمونه‌های برجسته‌ای از این نوع کسب‌وکارها می‌پردازد.
استارتاپ اجتماعی چیست؟
استارتاپ اجتماعی یک کسب‌وکار نوپا است که مأموریت اصلی آن حل یک مسئله اجتماعی یا محیط‌زیستی است. برخلاف کسب‌وکارهای سنتی که عمدتاً به دنبال سودآوری مالی هستند، استارتاپ‌های اجتماعی اهداف اجتماعی را در اولویت قرار می‌دهند، هرچند مدل درآمدی پایدار نیز برای تداوم فعالیتشان ضروری است. این استارتاپ‌ها ممکن است در حوزه‌های آموزش، سلامت، محیط‌زیست، زنان، اقشار کم‌درآمد، سالمندان، کودکان کار، مهاجران یا سایر گروه‌های آسیب‌پذیر فعالیت کنند.
وضعیت اجتماعی ایران؛ زمینه‌ای برای نوآوری
ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های اجتماعی پیچیده مواجه است؛ از جمله بیکاری جوانان، مهاجرت نخبگان، فقر در مناطق مرزی، مسائل زیست‌محیطی مانند بحران آب و آلودگی هوا، نابرابری جنسیتی، و کاهش مشارکت اجتماعی. این مشکلات از یک‌سو تهدیدی برای توسعه پایدار کشور محسوب می‌شوند و از سوی دیگر بستری مناسب برای فعالیت استارتاپ‌های اجتماعی فراهم می‌کنند. زیرا هر مسئله اجتماعی، فرصتی بالقوه برای نوآوری، کارآفرینی و ایجاد اثر مثبت است.
نقش نوآوری در استارتاپ‌های اجتماعی
نوآوری در استارتاپ‌های اجتماعی صرفاً محدود به فناوری نیست، بلکه شامل مدل‌های نوین مشارکت، تأمین مالی، آموزش و ارائه خدمات نیز می‌شود. نوآوری می‌تواند در قالب استفاده از اپلیکیشن‌ها برای تسهیل دسترسی به خدمات آموزشی، بهره‌گیری از پلتفرم‌های دیجیتال برای فروش محصولات افراد کم‌توان، یا ایجاد سیستم‌های میکروسرمایه‌گذاری برای کسب‌وکارهای خرد زنان در روستاها نمود پیدا کند. استارتاپ‌هایی که بتوانند همزمان پاسخگوی نیاز بازار و مسائل اجتماعی باشند، از قدرت تأثیرگذاری بالاتری برخوردار خواهند بود.
نمونه‌هایی از استارتاپ‌های اجتماعی موفق در ایران
۱ توانیتو
توانیتو یک پلتفرم ارائه خدمات به افراد دارای معلولیت است که تلاش می‌کند با استفاده از فناوری، خدمات مختلفی مانند مشاوره روانشناسی، آموزش، فیزیوتراپی و حتی معرفی شغل را به این قشر ارائه دهد. نوآوری توانیتو در درک دقیق نیازهای خاص این گروه و طراحی تجربه کاربری متناسب با محدودیت‌های حرکتی و شناختی است.
2 مانابوم
این استارتاپ در حوزه آموزش شهروندی و زیست‌محیطی به کودکان فعالیت می‌کند. آن‌ها با تولید محتواهای تعاملی و بازی‌محور، مفاهیمی مانند تفکیک زباله، مصرف آب و انرژی و حفظ طبیعت را به کودکان آموزش می‌دهند. رویکرد آموزشی نوآورانه‌ی مانابوم باعث شده تا کودکان در مدارس مناطق کم‌برخوردار نیز به آموزش‌های باکیفیت دست یابند.
3 کارزار
پلتفرمی است که به کاربران امکان می‌دهد کارزارهای مدنی و اجتماعی راه‌اندازی کنند. این ابزار دیجیتال، بستر مشارکت عمومی و آگاهی‌بخشی درباره مسائل اجتماعی را فراهم کرده است. نوآوری کارزار در دموکراتیک‌سازی اعتراضات مدنی و تبدیل آن به کنش‌های سازمان‌یافته آنلاین نهفته است.
4 دست‌ساز
یک بازار آنلاین برای فروش محصولات زنان سرپرست خانوار است. این پلتفرم با آموزش مهارت‌های بازاریابی و فروش آنلاین به این زنان، آن‌ها را به کسب درآمد پایدار نزدیک کرده است. مدل کسب‌وکار مشارکتی دست‌ساز، ارزش اجتماعی را همزمان با ارزش اقتصادی ایجاد کرده است.
نقش دانشگاه‌ها و مراکز نوآوری در توسعه استارتاپ‌های اجتماعی
مراکز نوآوری، دانشگاه‌ها و شتاب‌دهنده‌های اجتماعی در توسعه این نوع کسب‌وکارها نقش محوری دارند. در سال‌های اخیر، مراکزی مانند کارخانه نوآوری آزادی، شتاب‌دهنده نوتاش و مرکز نوآوری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی با ارائه آموزش، فضای کار اشتراکی، خدمات مشاوره و حتی سرمایه اولیه، بستر رشد استارتاپ‌های اجتماعی را فراهم کرده‌اند. مشارکت دانشگاه‌ها در تحقیق و توسعه، سنجش تأثیر اجتماعی و تربیت کارآفرینان نسل جدید، ضامن پایداری این زیست‌بوم است.
چالش‌های استارتاپ‌های اجتماعی در ایران
۱. دسترسی محدود به منابع مالی: برخلاف استارتاپ‌های صرفاً اقتصادی، جذب سرمایه‌گذار برای یک کسب‌وکار با اهداف اجتماعی دشوارتر است، زیرا بازگشت سرمایه معمولاً بلندمدت و غیرمستقیم است.
2. فقدان سیاست‌های حمایتی مشخص: هنوز تعریف دقیقی از استارتاپ اجتماعی در قوانین ایران وجود ندارد. نبود تسهیلات مالیاتی یا دسترسی به وام‌های بانکی با نرخ ترجیحی از موانع رشد آن‌هاست.
3. فرهنگ عمومی و آگاهی پایین: بسیاری از افراد جامعه هنوز با مفهوم استارتاپ اجتماعی و ارزش آن آشنا نیستند. این باعث می‌شود میزان مشارکت عمومی در کمپین‌ها یا حمایت از خدمات این استارتاپ‌ها پایین باشد.
4. سخت‌گیری‌های اداری و حقوقی: اخذ مجوز، ثبت شرکت، جذب حمایت دولتی و حتی برگزاری رویدادها برای استارتاپ‌های اجتماعی، معمولاً با بروکراسی فرساینده همراه است.
راهکارهای توسعه استارتاپ‌های اجتماعی در ایران
برای رشد و اثرگذاری استارتاپ‌های اجتماعی، باید از چند مسیر به‌طور همزمان حرکت کرد: اول، دولت می‌تواند با تعریف رسمی استارتاپ اجتماعی، تسهیلات و مشوق‌های مالیاتی برای آن‌ها در نظر بگیرد. دوم، دانشگاه‌ها می‌توانند با ایجاد رشته‌ها و دوره‌های تخصصی در حوزه نوآوری اجتماعی، نیروهای ماهر تربیت کنند. سوم، رسانه‌ها نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و ارتقاء آگاهی عمومی درباره این نوع کسب‌وکارها دارند. چهارم، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه اجتماعی (Impact Funds) می‌تواند منابع مالی مورد نیاز این استارتاپ‌ها را تأمین کند.
استارتاپ‌های اجتماعی در ایران در حال تبدیل شدن به بازیگرانی کلیدی در حل مسائل اجتماعی هستند. این کسب‌وکارهای نوآور با بهره‌گیری از فناوری، سرمایه انسانی جوان و مدل‌های کسب‌وکار انسان‌محور، می‌توانند به تحقق توسعه پایدار، افزایش عدالت اجتماعی و ارتقاء کیفیت زندگی اقشار آسیب‌پذیر کمک کنند. هرچند مسیر آن‌ها پرچالش است، اما با حمایت نهادهای عمومی، خصوصی و آکادمیک، آینده‌ای روشن برای استارتاپ‌های اجتماعی در ایران متصور است.